'Mindlab geeft geen antwoorden, maar nodigt uit tot nadenken'

Een cultuurverandering teweeg brengen op universiteiten: dat had hoogleraar Ellen Giebels van de Universiteit Twente voor ogen toen ze Walter Supèr vroeg om een theaterstuk over de academische wereld te schrijven. De artistiek leider en regisseur van TMRK ging akkoord en dook in de wereld van de wetenschap. Het resultaat is Mindlab, een theaterstuk dat begin juli tien keer te zien is op de TU/e-campus. De voorstelling moet een “waarachtig en moedig” gesprek op gang brengen aan de universiteit over thema’s als wetenschappelijke integriteit, sociale veiligheid en leiderschap: onderwerpen die naar voren kwamen uit gesprekken met medewerkers van de Universiteit Twente.

Input voor het stuk komt dus uit de academische gemeenschap?

Supèr: “Ja, we wilden een groep mensen spreken vanuit zoveel mogelijk verschillende invalshoeken, dat varieerde van universitair docenten, promovendi en hoogleraren tot ondersteunend personeel. Eigenlijk is dat de kracht van TMRK: we zijn goed in interviews doen en in het verhaal achter het verhaal ontdekken. Wat zit erachter, waarom gebeuren dingen? Dat willen we weten.”

Waar ben je achter gekomen?

“Dat mensen aan de universiteit, net zoals in de rest van de wereld, last hebben van cognitieve dissonantiereductie. Ik noem dat een soort schot in je hersenen waarachter je dingen kunt verbergen. Mensen signaleren iets en vinden eigenlijk dat het niet kan, maar denken dan toch: het gaat niet over mij of ik ben er alleen indirect bij betrokken. Dat zorgt ervoor dat ze geen actie ondernemen. Ik ben een positief denkend mens. Ik denk dat er weinig mensen zijn die zeggen: ik ga er een janboel van maken. Maar toch gebeurt het. Dat vind ik fascinerend.”

Is het niet moeilijk om positief te blijven als je verhalen hoort over sociale onveiligheid en gebrek aan integriteit?

"Nee, want iedereen die ik spreek wil het goede doen. Ik denk dat we door de individualisering ruimte krijgen om solistisch stomme dingen te doen. Aan de universiteit creëren we ook nog hiërarchische onaantastbare posities. Denk bijvoorbeeld aan een secretaresse die allerlei declaraties en notulen voorbij ziet komen. Als ik die vraag: wat vind je daar nou van? Dan zegt ze: ja, ik vind eigenlijk dat het niet kan. Het is een slangenkuil, maar ik ga het niet aan de grote klok hangen, want ik ben blij met mijn baan. Dat soort thema’s komen ook terug in de voorstelling. Natuurlijk komen er foute dingen aan bod, maar het stuk is gebouwd op mensen die iets goed willen doen. Het gaat vooral over omstanders die niet in actie komen, of zich verschuilen achter processen, protocollen of systemen."

Je hebt het over omstanders, maar moeten niet juist mensen in machtsposities hun gedrag veranderen?

"Er zit een vraagstuk in het stuk over wat voor visie we op leiderschap hebben. Het zit hem in de wisselwerking. Het CvB en decanen zijn niets als de grote meerderheid zegt: dat gaan we niet doen. De baas is niet altijd de leider."

Zijn alle situaties in de voorstelling echt gebeurd?

"Voor een groot deel wel. Ze komen uit de verhalen voort. Ik heb die niet één op één overgenomen, mensen moeten zich vrij voelen om dingen te vertellen. Ik heb het soms dus in een iets andere setting geplaatst. Opvallend was dat er over een expliciet onderdeel van de voorstelling ophef ontstond aan een universiteit - niet de TU/e, trouwens. Ze dachten dat ik een verhaal wel direct over had genomen, maar ik wist niet eens van de situatie af. Ik heb dat onderdeel dus ook niet veranderd in de voorstelling. Als je je aangesproken voelt: prima. Daar gaat het juist om."

Is het de bedoeling dat mensen zichzelf herkennen?

"Ja en nee. Enerzijds wil je dat mensen geïnspireerd raken, anderzijds dat ze denken: oei, dit ben ik en zo wil ik helemaal niet zijn. Maar alleen herkenbaarheid is niet voldoende, het stuk moet daaraan voorbijgaan. Het moet schuren en je raken. Mensen zeggen: het zal wel over MeToo gaan. Maar dat is niet zo. Dat is te eendimensionaal. In plaats van bevestigen wat we al weten, moet deze voorstelling een nieuw inzicht geven. Het gaat om het grijze gebied: daar zit de verandering."

Wat hoop je dat mensen meenemen uit de voorstelling?

"Dat mogen ze zelf bepalen. Het stuk zegt niet wat goed of fout is, het geeft ook geen antwoorden. Maar het nodigt wel uit tot nadenken. Neem die cognitieve dissonantiereductie: Mindlab is een laboratorium waarin het lukt om dat uit te zetten. De hoofdpersoon beleeft een aantal ervaringen opnieuw en kan die dan dus niet meer wegparkeren achter dat schot in zijn hersenen. Wat gebeurt er dan? Het is goed dat we cognitieve dissonantiereductie hebben, maar het zou ook goed zijn als we dat soms eens zouden kunnen opheffen. Het biedt een nieuw perspectief vanwaaruit je de dingen kunt bekijken. In Utrecht zag je dat ook mooi gebeuren. Daar zaten mensen in hun reacties niet op het zwart-witte, maar gingen nadenken en raakten in gesprek."

Waarom is theater een goed middel om een dialoog op gang te brengen?

"Theater is een goed middel omdat het onder je huid kan kruipen. Een voorstelling is geen documentaire. Er gebeuren dingen die de binnenwereld van mensen blootleggen. En het is een live-ervaring. Het doet wat als je dat met elkaar ervaart. Met elkaar stil zijn of lachen zegt iets over de groepsdynamiek. Het is een spiegel die laat zien dat je niet de enige bent, het geeft je een gezamenlijk referentiekader. Het stopt trouwens niet bij de voorstelling. We hebben een nauwe samenwerking met organisatiepsycholoog Aukje Nauta, bijzonder hoogleraar in Leiden, die universiteiten begeleidt in wat ze binnen teams en organisaties kunnen doen om ook echt een verandering teweeg te brengen en het gesprek gaande te houden."

Er is de laatste tijd veel te doen rondom ongewenst gedrag en sociale veiligheid in Nederland, is het stuk nog aangepast?

"Telkens als zulke dingen in het nieuws voorbij komen dan appen Ellen Giebels en ik elkaar en zeggen we: ze moeten Mindlab zien! Het bevestigt dat de voorstelling heel hard nodig is. Mindlab is niet meer aangepast. Het stuk is helaas nog helemaal actueel.

De Mindlab-voorstellingen zijn te zien op 4, 5, 6, 7 en 8 juli (meerdere voorstellingen per dag). Wil je erbij zijn? Meld je dan hier aan. De voorstelling is in het Nederlands met Engelse boventiteling.

(Dit artikel is geschreven door en eerder gepubliceerd op Cursor.)