De perverse cyclus van een opwarmend klimaat en de opmars van airco’s
Nederlanders kiezen steeds vaker voor stroomvretende aircos om hun hoofd en lijf koel te houden. Het kan anders, zegt deze Eindhovense onderzoeker.
“Mad dogs and Englishmen go out in the midday sun”, zong Noel Coward in 1931, en dreef zo de spot met Britse kolonialen die zich op het heetste moment van de dag naar buiten waagden in de verzengende middagzon. “Ook Nederlanders denken nog altijd dat de zon hun vriend is”, zegt onderzoeker Lenneke Kuijer. Zij heeft tijdens de hittegolf in augustus 2020 in kaart gebracht hoe Nederlandse huishoudens omgaan met heet weer. “Het is tijd voor verandering nu dit nog kan”, vindt zij. “Minder airco’s, meer zonwering en een andere omgang met hitte”.
Het aantal tropische dagen in ons land neemt zienderogen toe. Nog maar honderd jaar geleden steeg de temperatuur gemiddeld ongeveer een dag per jaar boven de 30 graden Celsius. Nu is dat al gemiddeld vijf keer per jaar, met uitschieters van 8 dagen in 2020.
En het probleem wordt de komende decennia alleen maar erger, niet alleen in Nederland, maar ook elders in Europa. Volgens de jongste modellen worden hittegolven (vijf dagen boven de 25 graden, waarvan drie boven de 30) in de tweede helft van deze eeuw niet alleen frequenter, maar ook heter en langduriger. Oorzaak, zo wordt algemeen aangenomen: het broeikaseffect.
Airco’s: gemakkelijk en snel
Wat te doen? Je kunt natuurlijk proberen het broeikaseffect te voorkomen (of te temperen, zoals gepoogd wordt in de klimaatakkoorden van Parijs), maar veel mensen wachten daar niet op. “Ze kiezen nu al de gemakkelijkste en snelste oplossing: airconditioning”, zegt Lenneke Kuijer, onderzoekster bij de Future Everyday Group aan de faculteit Industrial Design. Zij heeft door middel van interviews in kaart gebracht hoe Nederlandse huishoudens omgaan met heet weer.
“Als samenleving dreigen we steeds afhankelijker te worden van mechanische koeling om ons hoofd en lijf koel te houden, en dat is niet alleen inefficiënt, maar ook ongezond. Kijk naar wat er vorig jaar gebeurde, tijdens de hittegolf in augustus hier in Nederland. Essent zag de energievraag toen toenemen met 30 procent.”
“Ik maak me daar grote zorgen over. De toenemende vraag naar airco’s en het toenemende energiegebruik van deze apparaten brengt onze doelstelling om de uitstoot van CO2 terug te brengen in gevaar. En dan heb ik nog niet eens over de koelvloeistoffen in veel airco’s, die werken als een superbroeikasgas. De ironie is dat we in onze poging om koel te blijven, de aarde – en onze directe omgeving – juist nog warmer maken”.
Hoe werkt een airco?
Er zijn twee vormen van airconditioning. De simpelste (en minst duurzame) vorm is de mobiele airco, die de warmte afvoert via een slang naar buiten. Mobiele aircos vinden gretige aftrek tijdens tropische dagen, maar werken dan juist minder goed, zeker als het gat waar de slang doorheen gaat niet goed is afgesloten.
Het tweede systeem staat bekend als split-airco, een vaste airco die bestaat uit twee delen. De binnenunit bevat een ventilator die warmte uit de lucht opneemt en deze naar een warmtewisselaar brengt met koelvloeistof (meestal fluorkoolwaterstoffen, een berucht broeikasgas). Door te verdampen haalt deze de warmte uit de lucht en koelt de ruimte dus af.
Een compressor voert het warme gas naar de condensor in de buitenunit. Daar condenseert het gas en wordt weer koude koelvloeistof. Een warmtepomp, steeds meer in trek om warmte te genereren uit lucht, is ook een soort airco, maar werkt omgekeerd. Er zijn ook warmtpompen die kunnen koelen. Een belangrijk verschil tussen deze pompen en airconditioning is dat warmtepompen de woning zelf koelen en niet de lucht, waardoor de koelte minder vluchtig is. Daarnaast zijn grondwarmtepompen extra efficiënt omdat ze tijdens het koelen warmte kunnen opslaan. Deze kan later weer worden gebruikt als ‘gratis’ verwarming.
Inmiddels heeft een op de vijf Nederlanders een airco, en overweegt 15 procent er een te kopen. Wereldwijd zijn zo’n 3,6 miljard koelapparaten in gebruik, meldt de VN. Dat aantal zou kunnen stijgen naar 14 miljard in 2050, als iedereen die koeling nodig heeft zich dat ook kan permitteren.
Volgens Kuijer schaffen mensen airco’s vaak aan om twee redenen: ze willen een koele slaapkamer en koel kunnen werken. Zeker tijdens de coronapandemie, toen veel mensen thuis zaten, gaf dat laatste de doorslag.
Foto: twee mobiele airco’s in een winkel in Utrecht (beeld: Jasper Vis @Vision23)
Onderzoek
Kuijer interviewde 21 huishoudens, met in totaal 60 bewoners tussen de 0 en 70 jaar, zowel huurders als eigen-woningbezitters. Zij woonden in huizen die gebouwd zijn tussen 1910 en 2019. De interviews en de bijgehouden dagboeken geven volgens haar een representatief beeld hoe Nederlanders met hitte omgaan en biedt goede aanknopingspunten voor verder onderzoek naar een gezond en energiezuinig zomercomfort in Nederlandse huishoudens.
Uit de interviews blijkt dat mensen nu al vaak last vaak hebben van hitte, zoals goed te zien is in figuur 1. Tijdens de hittegolf in augustus 2020 lag de ervaren temperatuur bij vrijwel alle respondenten ruim boven de voorkeurstemperatuur (zeker tijdens bezigheden als slapen en werken) en deels ook boven de recent geïntroduceerde Nederlandse richtlijn ter voorkoming van oververhitting in woningen, die begint te tellen bij 27 graden.
“Mijn onderzoek toont duidelijk twee dingen aan”, zegt Kuijer. “Eén, Nederlandse woningen zijn niet gebouwd op hitte, en twee, Nederlanders zijn niet ingesteld op hitte”. Met dat laatste doelt de onderzoekster op de relatie die veel Nederlanders vanouds hebben met de zon en de buitenlucht. “Beide worden gezien als vriend, en hartelijk welkom geheten in de woning”.
Niks mis mee zou je zeggen, maar deze houding werkt minder goed nu we steeds vaker te maken hebben met extreme hitte. “Als het warm wordt, hebben we de neiging om de ramen open te zetten, terwijl je dan juist de hitte binnenhaalt. Ook vinden mensen zweet, dat toch helpt om het lichaam te koelen, vervelend en vies. Verder eten en werken we nog altijd op momenten dat het te heet is, en passen we onze kleding niet voldoende aan, vooral in de werksituatie”.
Hittetolerantie
Kuijer ziet grofweg drie duurzame manieren om de behoefte aan koeling te verminderen: buitenzonwering, nachtventilatie en acclimatisatie. Een probleem is dat juist deze oplossingen moeten concurreren met de minder duurzame airco’s. Ze zijn vaak goedkoper dan zonwering en geven meteen resultaat. “Maar wat erger is, airco’s maken het lastiger voor mensen om te wennen aan hitte. De afhankelijkheid van koeling wordt dus steeds groter”.
“Koeling remt het proces van acclimatisatie, omdat de temperatuur van de airco niet meebeweegt met de buitentemperatuur. We weten uit fysiologisch onderzoek dat mensen onder bepaalde omstandigheden elke dag tot wel één graad hogere temperaturen kunnen verdragen. Je hittetolerantie neemt dus vanzelf toe, waardoor ook je bewegingsvrijheid in heet weer groter wordt. Koeling zit dat proces in de weg”.
Overigens is Kuijer niet helemaal tegen koeling. “Het zal steeds vaker nodig zijn om woningen voor bepaalde kwetsbare groepen leefbaar te houden. Alleen het zou nooit de enige oplossing moeten zijn.”
Wake-up call
Kuijer oppert in haar rapport een aantal kansrijke oplossingen die kunnen bijdragen een energiezuinig, gezond zomercomfort:
- Overweeg subsidie voor zonwering zodat die beter kan concurreren met airco’s.
- Zorg voor koelsystemen waarbij koeling en ventilatie slim samenwerken en de doeltemperatuur geleidelijk omhoog gaat om acclimatiseren te bevorderen;
- Geef extra aandacht aan huishoudens met lagere inkomens in stedelijke appartementen. Deze groep heeft onevenredig te lijden onder de schadelijke gevolgen van opwarming.
- En ten slotte: Zet in op gedrags- en cultuurverandering. Een gezond en efficiënt binnenklimaat heeft medewerking van bewoners nodig, en een andere omgang met het lichaam, de zon en buitenlucht.
“Dat laatste is misschien nog wel het belangrijkst, maar ook het moeilijkst”, zegt de onderzoekster. “Mijn rapport is wat dat betreft een wake-up call”.
Provocaties
De onderzoekster benadrukt dat haar onderzoek nog niet is afgerond. De volgende fase van het door NWO gefinancierde VENI-project is het nadenken over prikkelende designconcepten, die verder kijken dan alleen koeling als het gaat om zomercomfort. “Een van onze provocaties is bijvoorbeeld een ‘sweatshirt’, dat automatisch je zweet verdeelt over je lichaam zodat je beter afkoelt”.
Het onderzoeksproject van Lenneke Kuijer begon in 2019 en loopt nog tot 2023. Meer informatie is te vinden op deze pagina. Het hele rapport (in het Engels) is hier te lezen.
Mediacontact
Meer over duurzaamheid
Het laatste nieuws
